Przy badaniach przyczyn zniszczeń zabytków położonych w bezpośrednim sąsiedztwie lub na obszarze ośrodków sprzyjających zanieczyszczeniu atmosfery i wody agresywnymi substancjami należy poświęcić dużą uwagę wpływowi atmosferycznych warunków oraz wpływowi parametrów wewnętrznego klimatu pomieszczeń, a w szczególnych przypadkach również — otaczającego środowiska wodnego.
Skutki agresji chemicznej na dane tworzywo budowlane zależą od intensywności występowania w danym środowisku czynnika agresywności. W wielu krajach w tej dziedzinie zostały opracowane klasyfikacje stref lub stopnie szkodliwości z podaniem wskaźników liczbowych. Najczęściej intensywność ta określana jest przez stężenie, które wyraża się w środowisku gazowym w mg/ma, a w środowisku wodnym w mg/l.
Agresję środowiska powietrznego określa się przeważnie w zależności od stopnia zanieczyszczenia atmosfery pyłem i dwutlenkiem siarki (SO2). Dla środowisk wodnych uwzględnia się te substancje, które w danym środowisku najczęściej występują.
Przy wstępnych badaniach wpływu agresywności danego środowiska najbardziej przydatną w pracach konserwatorskich będzie skala pięciostopniowa charakteryzująca zmiany, jakie występują w materiałach lub konstrukcjach murowanych w procesie korozji chemicznej.
W zależności od stopnia agresji środowiska powietrznego, które otacza zabytki, można rozróżnić pięć następujących środowisk: nieagresywne, słabo agresywne, średnio agresywne, silnie agresywne i nadmiernie agresywne. Za środowisko nieagresywne można uważać mikroklimat zamkniętych przestrzeni we wnętrzu budowli oraz atmosferę z dala od ośrodków przemysłowych i wielkich miast. W środowisku tym na licu materiałów murowych objawy uszkodzeń nie występują.
Środowiska silnie agresywne i nadmiernie agresywne występują przede wszystkim w dużych miastach i w pobliżu ośrodków przemysłowych, a zwłaszcza zakładów chemicznych, hut, koksowni, ciepłowni, gazowni, cementowni itp., które zanieczyszczają atmosferę i wodę agresywnymi substancjami. W tym przypadku na powierzchni kamienia i cegły można zauważyć wyraźne zmiany postępujące w czasie: korozja rozwija się nie tylko z zewnątrz, lecz także powoduje szybko postępujący rozkład struktury materiałów murowych.
Do środowisk słabo i średnio agresywnych zaliczyć można obszary miejskie i znajdujące się pośrednio pomiędzy środowiskiem nieagresywnym a środowiskiem o wyższym stopniu agresji. Tu z kolei, w zależności od stężenia substancji agresywnych, można zauważyć nieznaczne zmiany powierzchniowe materiału, postępujące bardzo powoli, albo wyraźne zmiany epidermiczne, a nawet częściowe zmiany strukturalne postępujące w czasie.
Sprecyzowana powyżej klasyfikacja agresji środowisk pod względem porównawczym nie jest wyczerpująca, gdyż nie operuje konkretnymi wskaźnikami obrazującymi stopień nasycenia danego środowiska substancjami agresywnymi i nie podaje charakteru działania tych substancji na materiały i konstrukcje. Są to zagadnienia bardzo złożone i niedostatecznie jeszcze zbadane, przeto wymagające przy badaniach pomocy odpowiednich instytucji naukowych.
Jeśli chodzi o pochodzenie chemiczne agresji, to w zależności od przewagi czynników powodujących korozję rozróżnia się agresje:
— siarczanową, charakteryzującą się tym, że w materiałach mineralnych wskutek tworzenia się soli kwasu siarkowego następuje rozsadzenie struktury bez ubytku masy,
— węglanową, powodującą zmiany w strukturze na skutek ataku agresywnego dwutlenku węgla łub kwasu węglowego,
— kwasową, powodowaną przez kwasy i sole silnych kwasów, której towarzyszy przeważnie ubytek masy wskutek rozpuszczenia zapraw,
— ługującą, powodującą wyługowanie pewnych substancji mineralnych przez wody miękkie.
W niektórych przypadkach rozróżnia się również agresję amonową, magnezową, zasadową lub solową, albo też o charakterze złożonym, przy której występuje dwa lub więcej jednocześnie działających czynników. Ocenę stopnia szkodliwości danego środowiska i mechanizmu przemian chemicznych w elementach i materiałach zabytkowego obiektu mogą przeprowadzić tylko specjalistyczne placówki na podstawie pełnej analizy chemicznej. Te placówki mogą również określić, jakie środki ochronne są najbardziej racjonalne i ekonomiczne.
Dla ochrony dóbr kultury najskuteczniejszą metodą oddalenia agresji będzie usunięcie wszelkich źródeł powodujących degradację środowiska, w przypadkach zaś niemożliwych spowodowanie, aby stężenia substancji szkodliwych nie przekraczały stanu dopuszczalnego, tzn. takiego, który nie będzie szkodzić ludziom, roślinom ani materiałom.