Jak już wspomniano uprzednio, próby ustanowienia jednoznacznej definicji zabytku były podejmowane wielokrotnie. Wszystkie definicje sformułowane dotychczas uwzględniały w pojęciu zabytku głównie jego wartość historyczną. Cecha ta jest ważna, lecz niewyłączna. Oprócz niej przy kwalifikowaniu zabytku uwzględnia się jego wartość z punktu widzenia naukowego i artystycznego.
W pojęciu wartości historycznej zawarte są czynniki reprezentujące określone etapy rozwojowe twórczości ludzkiej. Wartość.naukową określa dokumentarny charakter dzieła. Aspekt artystyczny przedstawia zespół walorów wynikający z oceny dzieła z uwagi na genezę i rozwój formy, a także — treść, zakres i stopień oddziaływania artystycznego. Wartości naukowe i artystyczne wyznaczają współczesne kryteria w tym zakresie, stosownie do nowych osiągnięć naukowych i wynikające z nowych pojęć i sądów w dziedzinie estetyki i sztuki Wartości historyczne, naukowe lub artystyczne mogą występować w zabytku indywidualnie albo równocześnie, co ma miejsce najczęściej.
W zrozumieniu ustawy z 1962 r. zabytkiem „jest każdy przedmiot ruchomy lub nieruchomy, dawny lub współczesny, mający znaczenie dla dziedzictwa i rozwoju kulturalnego ze względu na jego wartość historyczną, naukową lub artystyczną”.
Zgodnie z powyższą definicją, do zabytków mogą być zaliczone wszelkie dzieła i przedmioty ruchome o unikalnym znaczeniu lub niezwykle rzadkie, które mają wielką wagę dla dziedzictwa kulturalnego narodu lub istotne znaczenie historyczne. Mogą to być: dzieła sztuk plastycznych, kolekcje i zbiory, pamiątki historyczne, materiały biblioteczne i archiwalne, przedmioty i dzieła związane z ideałami lub wierzeniami, a także działalnością wybitnych osobistości.
Z kolei do zabytków nieruchomych mogą być zakwalifikowane: dzieła budownictwa, architektury i urbanistyki, obiekty etnograficzne, archeologiczne, paleontologiczne, obiekty techniki i kultury materialnej, parki i ogrody, rzadkie okazy przyrody żywej i martwej. Cechą wspólną wymienionych przedmiotów jest trwałe ich związanie z terenem.
Niezależnie od powyższego do zabytków mogą być zaliczone inne przedmioty ruchome i nieruchome o określonych wartościach.
Jak wynika z wyżej przytoczonych uwag, do zabytków można zaliczyć zarówno dzieło człowieka, jak też wytwór przyrody albo łącznie oba, jeśli ich wartość stanowią ważne składniki kultury i mogą służyć rozwojowi kulturalnemu społeczeństwa.
Jeśli chodzi o obiekty budownictwa i architektury, to pojęcie zabytek odnosić się będzie przede wszystkim do tych obiektów, które stanowią charakterystyczne przykłady określonego stylu architektonicznego, ilustrują stopień rozwoju strukturalnego, technologicznego lub przemysłowego epok minionych. Do zabytków urbanistyki zalicza się te, które wywarły znaczny wpływ w określonej epoce lub regionie kulturalnym na rozwój form kształtowania przestrzennego, a także, które są przykładem tradycyjnych form osadnictwa zagrożonego zagładą.
Karta Wenecka problem zabytków budownictwa, architektury i urbanistyki ujmuje następująco:
„Pojęcie zabytku obejmuje zarówno odosobnione dzieło architektoniczne, jak też zespoły miejskie i wiejskie oraz miejsca będące świadectwem poszczególnych cywilizacji, ewolucji o doniosłym znaczeniu bądź wydarzenia historycznego. Rozciąga się ono nie tylko na wielkie dzieła, ale również na skromne obiekty, które z upływem czasu nabrały znaczenia kulturalnego”.
Podstawową grupę zabytków architektury o konstrukcji murowanej stanowić będą obiekty indywidualne wraz z ich dekoracją i otoczeniem, posiadające wielką wartość dla historii sztuki i kultury (np. pałace, zamki, budowle sakralne itp.), zespoły architektoniczno-budowlane posiadające szczególne znaczenie dla historii narodu i jego kultury (np. zespół zabudowy na Wzgórzu Wawelskim), charakterystyczne dla pewnej epoki układy urbanistyczne o wyjątkowym znaczeniu, strukturze i kształcie architektonicznym (np. staromiejski zespół w Krakowie, miasto i twierdza w Zamościu).
Do zabytków mogą być zaliczone również budynki i konstrukcje nie odznaczające się szczególną wartością artystyczną, lecz posiadające wielkie znaczenie dla historii, nauki i techniki budowlanej, a zwłaszcza obiekty odznaczające się dużą wartością poznawczą i przyczyniające się do udokumentowania tradycji w technice (np.: mosty, fortyfikacje, budowle przemysłowe i gospodarcze, rezerwaty archeologiczne). Osobną grupę zabytków mogą stanowić budowle lub założenia, które w świadomości społeczeństwa wiążą się z określonymi faktami historycznymi lub wydarzeniami (np. trwałe ruiny zamków, świątyń albo budynków upamiętniających miejsca walki i męczeństwa narodu).
Niektóre zabytki posiadające wyjątkowe znaczenie dla kultury narodowej albo wielką wartość artystyczną, lub też upamiętniające wydarzenia historyczne o szczególnym znaczeniu, mogą być zakwalifikowane jako pomniki historii (np. zamek królewski na Wawelu, pałac w Wilanowie).